تصفیه فاضلاب بیمارستان
تصفیه فاضلاب بیمارستان
يكي از منابع مهم توليد فاضلاب در سطح اجتماع، بیمارستان‌ها، ساير مراكز ارائه‌دهنده خدمات بهداشتي درماني، آزمایشگاه‌های تشخيص طبي و آزمایشگاه‌های تحقيقات پزشكي هستند كه به فاضلاب توليدي آن‌ها فاضلاب بیمارستانی گفته می‌شود.
با توجه به امكان حضور آلاینده‌های خطرناك نظير میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا، مواد دارويي، فلزات سنگين، مواد شيميايي مصرفي در آزمایشگاه‌ها، عوامل گندزدا، رادیو ایزوتوپ‌ها و… در فاضلاب بیمارستانی، مديريت صحيح آن از اهميت ویژه‌ای برخوردار است و در صورت عدم مديريت صحيح، تهديد بزرگي براي سلامت جامعه و محیط‌زیست بشمار می‌رود.
شدت آلودگی آب یا فاضلاب عبارت است از مقدار مواد آلی و صنعتی قابل‌تجزیه و اکسید شدن که در حجم ضعیفی از آب یا فاضلاب وجود دارد. هرچند این مواد اکسید شدنی بیشتر باشد شدت آلودگی بیشتر است. تعیین میزان شدت آلودگی ازنظر انتخاب نوع تصفیه و طراحی تصفیه خانه ها امری جدی است.
فاضلاب بیمارستانی جزء فاضلاب شهریمحسوب می‌شود و ارگانیسم‌های بیماری‌زا در آن به‌وفور یافت می‌شود و به‌طور متوسط میزان دفع فاضلاب در بیمارستان‌هایی که کمتر یا حدود ۱۰۰ تخت دارند هر تخت ۳۴۵ لیتر در شبانه‌روز در نظر گرفته می‌شود.
كميت فاضلاب بيمارستاني با پارامتر سرانه توليد فاضلاب به ازاي هر تخت با واحد ليتر به ازاي هر تخت در روز بيان می‌شود.
به‌صورت کلی، کیفیت فاضلاب بیمارستان به تعداد تخت‌های بیمارستان، تعداد روزهای ملاقات، فرهنگ مردم و موقعیت اجتماعی بیمارستان، شرایط آب و هوایی، وضعیت بهداشت بیمارستان، وضعیت جغرافیایی بیمارستان، تعداد مراجعین، واحدهای موجود در بیمارستان، بخش تحقیقاتی موجود در بیمارستان، وجود یا عدم وجود آشپزخانه در بیمارستان، وجود بخش امحاء زباله در بیمارستان، وضعیت محل جمع‌آوری زباله عفونی در بیمارستان و رختشوی‌خانه بستگی دارد.
براي مثال، در بیمارستان‌هایی كه خدمات تخصصي كليوي ارائه می‌شود، به دليل انجام دياليز و مصرف آب زياد براي دستگاه‌های سختي گير، ميزان آب مصرفي و فاضلاب توليدي بالا خواهد بود. در مقابل، در بیمارستان‌هایی كه فعاليت تخصصي آن‌ها اعصاب و روان است، مصرف آب و توليد فاضلاب كمتر است.
در كشور ایالات‌متحده آمريکا ميزان توليد فاضلاب در بيمارستان به ازاي هر تخت ۱۰۰۰ ليتر در روز برآورد شده است. وانگس اتماجا (۱۹۹۷) ميزان توليد فاضلاب چندين بيمارستان در كشور تايلند را موردمطالعه قرار داد. در اين پژوهش ميزان توليد فاضلاب ۱۱۸۲ ليتر به ازاي هر تخت در روز به دست آمد .
مصداقي نيا و همكارانش در سال ۲۰۰۹ مديريت فاضلاب در بیمارستان‌های دانشگاه علوم پزشكي تهران را بررسي نمودند؛ در اين مطالعه سرانه توليد فاضلاب در محدوده ۱۰۹۰ – ۳۹۸ ليتر به ازاي هر تخت فعال در روز برآورد شد.
در ايالت ماساچوست مطالعه‌ای بر روي مديريت مصرف آب در بیمارستان‌ها صورت گرفت. در اين مطالعه ۷ بيمارستان به‌صورت تصادفي انتخاب‌شده و در بررسي شركت داده شد. تعداد تخت اين بیمارستان‌ها در محدوده ۵۰۰ – ۱۳۰ عدد قرار داشت. شكل زیر ميانگين سهم بخش‌های مختلف در مصرف آب اين بیمارستان‌ها را نشان می‌دهد.
ازنظر میزان فاضلاب تولیدشده در بیمارستان در ایران تحقیقی انجام‌نشده است ولی بر اساس استانداردهای موجود در کشورهای مختلف ارقام مختلفی در این زمینه وجود دارد.
جدول زیر متوسط فاضلاب تولیدشده به ازای هر تخت از منابع مختلف را نشان می‌دهد.
| مأخذ | فاضلاب (لیتر به ازای هر تخت در روز) |
|---|---|
| Water And Wastewater Technology by Hamer,Mark J | ۵۸۶-۱۱۳۶ |
| Enviromental Engineering and Sanitationby Salvato | ۶۶۲-۱۵۱۴ |
| Wastewater Engineering Treatment,Disposal,Reuse by Georg Tchobanoglous | ۷۰۰-۱۲۰۰ |
| WHO | ۵۷۰-۹۴۵ |
توجه به اعداد فوق در طراحی تصفیه‌خانه فاضلاب در بیمارستان‌های مختلف حائز اهمیت است. فقط نکته قابل‌تامل در این زمینه این است که با افزایش تعداد تخت در بیمارستان، دبی طراحی تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در بیمارستان‌های تا ۴۰۰ تختی افزایش نسبی می‌یابد ولی از ۴۰۰ تخت به بالا این رابطه به این صورت باقی نمی‌ماند، بدین معنی که با افزایش تخت بیمارستان دبی طراحی پایین می‌آید که البته این موضوع یعنی نوسان دبی در بیمارستان‌های کوچک و بزرگ در استانداردها و مراجع مختلف معتبر، لحاظ شده است. به‌عبارت‌دیگر یک محدوده برای طراحی اعلام‌شده است، نه‌فقط یک عدد که این‌یک کار بسیار اصولی و ارزشمند است، زیرا دبی طراحی برای یک بیمارستان ۱۰۰ تخت خوابی هیچ‌گاه با دبی یک بیمارستان ۱۰۰۰ تختخوابی که نسبت ۱ به ۱۰ دارد، برابر نخواهد بود.
به‌طور نمونه اگر برای یک بیمارستان ۱۰۰ تختخوابی دبی طراحی را ۱۵۰ مترمکعب در روز در نظر بگیریم، الزاماً نیاز نیست که در یک بیمارستان ۱۰۰۰ تختخوابی دبی طراحی را ۱۵۰۰ مترمکعب در روز فرض کنیم، بلکه امکان کاهش دبی طراحی تا ۸۰۰ مترمکعب در روز دبی وجود دارد. تعیین دبی ورودی به تصفیه‌خانه‌های فاضلاب بیمارستانی نیز مؤید همین موضوع است.
جهت محاسبه سرانه آب مصرفی در بیمارستان‌ها نیاز به مشخص بودن سرانه آب مصرفی کارکنان و آب مصرفی فضای سبز است. مقدار آب مصرفی کارکنان بر اساس استانداردهای توصیه‌شده در جدول زیر مشخص‌شده است.
| مأخذ | فاضلاب (لیتر به ازای هر پرسنل در روز) |
|---|---|
| ایران-وزارت نیرو | ۲۲-۳۵ |
| سازمان بهداشت جهانی برای اجتماعات کوچک | ۲۵-۴۰ |
كیفيت فاضلاب بيمارستاني
فاضلاب بیمارستان‌ها عمدتاً حاوی میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا، مواد آلی، چربی، مواد پاک‌کننده، مواد ضدعفونی‌کننده و گندزدا می‌باشند. در بیمارستان‌هایی که مراکز پزشکی هسته‌ای وجود دارد مواد رادیواکتیو با نیمه‌عمر کوتاه جهت درمان و تشخیص استفاده می‌شود.
میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا علاوه بر آن‌هایی که به‌طورمعمول در فاضلاب‌های خانگی یافت میشوند بستگی به نوع فعالیت بیمارستان دارد. بیماری‌هایی که معمولاً ارگانیسم‌های ایجادکننده آن‌ها در فاضلاب یافت می‌شود عبارت‌اند از:
وبا، یرقان، فلج اطفال، حصبه، شبه حصبه، سل، دیسانتری باسیلی، مسمومیت‌های ناشی از سالمونلا، کرم‌های نواری انگل روده، شیستوزومیازیس، لیپتوسپیروزیس، اسهال خونی، پروسلوز، سیاه‌زخم (بروسلوز), کرم‌های نماتود و …
ترکیبات فاضلاب‌های بیمارستانی
اجزاء معمول فاضلاب‌های بیمارستانی شامل موارد زیر است:
- مواد آلی قابل‌تجزیه بیولوژیک
- مواد معدنی (محلول، کلوئیدی یا معلق)
- فلزات سمی (جیوه)
- مواد شوینده (دترجنت‌ها)
ماهیت فاضلاب بیمارستانی
در کل فاضلاب‌های بیمارستانی به دلیل وجود پاتوژن‌های مختلف، فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی – دارویی، ترکیبات کلردار و دترجنت در خود دارای اهمیت ویژه‌ای می‌باشند.
ازآنجاکه بیمارستان محل درمان بوده بنابراین منطقی به نظر می‌رسد که فاضلاب، حاوی مقدار زیادی پاتوژن باشد، فلزات سنگین هم چون جیوه و نقره نیز در برخی از مراحل درمان استفاده میشوند که خواه‌وناخواه به فاضلاب راه پیدا می‌کنند و خیلی از ترکیبات شیمیایی – دارویی که در فرآیند تشخیص و درمان از آن‌ها استفاده می‌شود بدون تغییر و یا با اندک تغییری از بدن بیمار دفع می‌شود.
از کلر و ترکیبات آن نیز برای گندزدایی فاضلاب و از بین بردن پاتوژن‌ها استفاده گسترده‌ای می‌شود و دترجنت نیز در وسعت زیادی از بیمارستان جهت گندزدایی سطوح و وسایل و … کاربرد دارد.
آنتروویروس‌ها مقدار زیادی در فاضلاب وجود دارند. حضور آن‌ها، به‌عنوان آلودگی ویروسی آب، در پساب‌های بیمارستانی نشانگر حضور ویروس‌های دیگر است. این ترشحات مایع، مستقیماً از طریق لوله‌های فاضلاب آزمایشگاه و به‌صورت کلی بیمارستان به شبکه فاضلاب روی شهری راه می‌یابد و با انجام فرآیندهای فیزیکی و شیمیایی در تصفیه فاضلاب تغییری در آن‌ها ایجاد نمی‌شود.
فاضلاب‌های بیمارستانی که سبب تشدید آلودگی می‌شود حاوی ترکیبات کلردار و یا فلزات سنگینی مانند جیوه و نقره است. مقدار COD گزارش‌شده در برخی از پساب‌های بیمارستانی به ترتیب برابر ۷۰۰ تا ۱۹۰۰ میلی‌گرم در لیتر است. میزان ترکیبات AOX (ترکیبات هالوژنه) موجود در فاضلاب‌های بیمارستانی نسبتاً بالا است، به صورتی که در بخش مرکزی یک بیمارستان شیکاگو میزان آن‌ها تا ۱۰ میلی‌گرم در لیتر رسیده است.
این ترکیبات تجزیه‌پذیری خوبی ندارند و رفتارهای جذبی خوبی نیز از خود نشان نمی‌دهند و بیشترین جرم AOX جداشده از پساب‌های بیمارستانی مربوط به صفحات آزمایش X-ray, حلال‌ها گندزداها، پاک‌کننده‌ها و داروهای کلردار است. مطالعات انجام‌گرفته بر روی بیمارستان‌های آلمان نشان داده است که غلظت این ترکیبات در پساب خروجی بخش‌های ویژه حدود ۱۳/۰ تا ۹۴% میلی‌گرم در لیتر است، درصورتی‌که این مقدار برای پساب خروجی کل بیمارستان بسیار بیشتر است.
غلظت ترکیبات AOX در بخش مرکزی بیمارستان‌های فرانسه در بین ۳۸% تا ۲۴% میلی‌گرم در لیتر است. معمولاً درصد مشارکت داروها در میزان ترکیبات AOX خروجی از پساب‌های بیمارستانی کمتر از ۱۱ درصد است. البته باید این را ذکر کرد که میزان ترکیبات AOX در ادرار افراد بیمار بسیار پایین است. این مقدار معمولاً برابر با ۱/۰ میلی‌گرم در لیتر و ۲/۰ میلی‌گرم در لیتر است. به‌واسطه اثر ترقیق، تأثیر این عوامل خروجی از افراد بیمار بسیار ناچیز است.
فاضلاب تولیدشده در بخش‌های مختلف بیمارستان:
در ادامه توليد جريان آبي آلوده در بخش‌ها، فعالیت‌های مختلف يك بيمارستان به تفكيك تشريح شده و امكان تخليه آن‌ها به فاضلاب‌رو بيان می‌شود. اعمال اين رهنمودها از آلودگي فاضلاب بيمارستاني كاسته و از تأسيسات شبكه جمع‌آوری و تصفیه‌خانه فاضلاب و فرايندهاي تصفيه حفاظت می‌کند و دستيابي به استانداردهاي تخليه پساب را امکان‌پذیر می‌کند يا تسهيل می‌نماید.
دندانپزشكي
مهم‌ترین زائدات آبي تولیدشده در فعالیت‌های دندانپزشكي به شرح زير است
- شستشوي دهان
- پساب جداساز آمالگام
- مايع بی‌حسی
شستشوي دهان
قبل و بعد از درمان‌های دندانپزشكي، دهان بيمار با دهان‌شویه ضد ميكروبي شستشو می‌شود. اين دهان‌شویه‌ها حاوي تركيباتي نظير گلوكونات، روغن و پوويدون آيودين هستند. دهان‌شویه خروجي از دهان به بزاق و گاهي خون‌آلوده شده است. جريان خروجي از تف دان پس از عبور از جداساز آمالگام قابل تخليه به فاضلاب‌رو است.
پساب جداساز آمالگام
آمالگام مورداستفاده در دندانپزشكي حاوي جيوه به ميزان % ۵۰، نقره، قلع، مس و روي است. همان‌طور كه می‌دانیم در ميان تركيبات آمالگام، عنصر سمي جيوه، اثرات بهداشتي و زیست‌محیطی بيشتري دارد. جريان خروجي از شستشوي دهان بيماران حاوي تکه‌های آمالگام است. براي حذف تکه‌های آمالگام از جريان خروجي از شستشوي دهان، اين جريان بايد از جداساز آمالگام عبور داده شود. پساب جداساز آمالگام را می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه نمود. برخي نكات در استفاده از جداساز آمالگام به شرح زير است:
جداساز آمالگام بايد در محلي نصب گردد كه جریان‌های آبي حاوي تکه‌های آمالگام قبل از اختلاط با ساير فاضلاب‌ها از ميان آن عبور نمايد.
جداساز آمالگام بايد به‌طور مرتب تخلیه‌شده و تکه‌های آمالگام به روش مناسب جمع‌آوری و دفع گردد.
جداساز آمالگام بايد به‌طور مرتب بازبینی‌شده و در صورت نياز تعمير و تعويض گردد.
ظرف‌شویی‌های شستشوي فاقد جداساز آمالگام نبايد براي شستشوي تجهيزات در تماس با آمالگام استفاده شود.
چندين واحد دندانپزشكي را می‌توان به يك جداساز آمالگام متصل كرد، اما بايد توجه نمود كه اندازه جداساز آمالگام متناسب با ميزان جريان تولیدشده باشد.
مايع بی‌حسی
در دندانپزشكي براي بی‌حس نمودن دندان و لثه از داروهاي بی‌حسی موضعي نظير نووكائين و ليدوكائين استفاده می‌شود. پس از انجام تزريق، مقداري از داروهاي بی‌حسی در سرنگ باقي می‌ماند.مايع بی‌حسی باقيمانده در سرنگ هرگز نبايد به فاضلاب‌رو تخليه شود. سرنگ‌ها بايد در جعبه ايمن انداخته‌شده و سپس به روش مناسب بي خطرسازي و دفع گردد.
خدمات آزمايشگاهي و پاتولوژي
در آزمایشگاه‌های تشخيص طبي و پاتولوژي روزانه هزاران آزمايش تشخيصي و پزشكي انجام می‌شود. خدمات آزمايشگاهي و پاتولوژي شامل هماتولوژي، ميكروبيولوژي، بیوشیمی، بانك خون، سرولوژي، ویروس‌شناسی، پاتولوژي جراحي، هيستوپاتولوژي و نورولوژي می‌شود. در برخي فعالیت‌های آزمايشگاهي زائدات آبي آلوده توليد می‌شود. فهرستي از مواد شيميايي مصرفي در آزمايشگاه و امكان تخليه آن‌ها به فاضلاب‌رو در پیوست آمده است.
در ادامه زائدات آبي آلوده تولیدشده در خدمات آزمايشگاهي و پاتولوژي موردبررسی قرار می‌گیرد:سیستم‌های اتوماتيك آناليز شيميايي در برخي آزمایش‌ها مانند سنجش آنتی‌بادی‌ها و… از سیستم‌های اتوماتيك آناليز شيميايي استفاده می‌شود. جريان آبي خروجي از اين دستگاه‌ها در مخازن پلاستيكي جمع‌آوری می‌شود. اين مايعات آلوده نبايد به فاضلاب‌رو تخليه شود. درب ظروف مذكور بايد محكم بسته‌شده و به‌صورت جداگانه تصفيه و دفع گردد. تصفيه و دفع این‌گونه مواد را می‌توان به پيمانكاران متخصص مديريت پسماند واگذار نمود.
معرف‌ها
معمولاً در آزمایشگاه‌های پزشكي معرف‌ها براي رنگ‌آمیزی میکروارگانیسم‌ها بكار می‌روند. اين مواد عمدتاً عبارت‌اند از بلوره وایولت، كاربول فيوشا، ايودين رد، قرمز خنثي و… معرف‌های مصرفي را می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه نمود؛ براي اين كار ابتدا بايد معرف‌های مصرفي را با آب شير به ميزان مناسب رقيق نمود.
مايعات بدن
براي انجام آزمايش از مايعات بدن مانند خون و ادرار نمونه‌برداری صورت می‌گیرد. پس از انجام آزمايش مقادير باقيمانده از مايعات مذكور را می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه نمود.
مواد پاک‌کننده و تثبیت‌کننده
در آزمایشگاه‌ها مقدار كمي حلال مصرف می‌شود و حجم حلال زائد تولیدشده ناچيز است. براي پاك كردن لامهاي شیشه‌ای، مقدار كمي الكل در هر نمونه به ميزان ۱-۲ mL متانول و ۱-۲ mL اتانول و براي تثبيت نمونه‌ها، استون بكار برده می‌شود. تخليه حلال‌های فرار به فاضلاب‌رو موجب آلودگي هواي آدم‌روها و ایستگاه‌های پمپاژ ) محل كار كارگران تعمير و نگهداري شبكه جمع‌آوری فاضلاب (شده و ايمني و سلامت كارگران تعمير و نگهداري شبكه جمع‌آوری فاضلاب را تهديد می‌کند. بهر حال مقادير كم الكل) متانول، اتانول، پروپانول و بوتانول (و استون را پس از رقیق‌سازی با آب شير می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه نمود. محلول ۱۰ درصد فرمالدهيد به‌عنوان تثبیت‌کننده در پاراسيتولوژي مورداستفاده قرار می‌گیرد. اگر اين محلول به‌طور مناسب با آب شير رقیق‌شده باشد) با فاكتور ترقيق ۱۰۰۰ (تخليه آن به فاضلاب‌رو بلامانع است
ساير حلال‌های مصرفي در آزمایشگاه‌ها در دو دسته به شرح زير طبقه‌بندی میشوند:
- حلال‌های هالوژنه مانند متيلن كلرايد، كلروفرم، فرئون، تريكلرواتيلن و تر يكلرواتان.
- حلال‌های غيرهالوژنه مانند زايلن، ايزوپروپانول، تولوئن، اتيل استات و استونيتريل.
- تركيبات بنزن، تولوئن، اتيل بنزن و زايلن BTEX نبايد به فاضلاب‌رو تخليه شوند.
مواد آزمايشگاهي بلااستفاده
مواد آزمايشگاهي بلااستفاده و تاریخ‌مصرف گذشته هرگز نبايد به فاضلاب‌رو تخليه شوند. اين مواد بايد جمع‌آوری‌شده و به روش مناسب تصفيه و دفع گردند.
وسايل آزمايشگاهي حاوي جيوه
در آزمایشگاه‌ها از وسايلي نظير فشارسنج و دماسنج ) در حمام آب، گرمخانه و يخچال( استفاده می‌شود كه حاوي جيوه هستند. اين وسايل در زمان دور انداختن بايد شكسته شده، جيوه موجود در آن‌ها تخليه و در ظروف مناسب جمع‌آوری شود و به روش مناسب دفع گردد. جيوه و وسايل حاوي جيوه به‌هیچ‌وجه نبايد در فاضلاب‌رو دفع گردد.
داروخانه
داروخانه بيمارستان مواد دارويي مصرفي در بيمارستان را تأمين می‌کند. در هر بيمارستان روزانه مقادیر قابل‌توجهی داروي خوراكي و تزريقي تجویزشده و مصرف می‌شود. بخشي از مواد دارويي مصرف‌شده، مصرف نشده، تاریخ‌مصرف گذشته، موجودي مازاد و مواد دارويي معيوب به شكل پسماند ظاهر می‌شود. در طي ۲۰ سال گذشته مطالعات علمي زيادي بر روي اثرات بهداشتي و زیست‌محیطی تخليه مواد دارويي در فاضلاب صورت گرفته است. مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد كه مواد دارويي فعال در فاضلاب بيمارستان در تصفیه‌خانه فاضلاب به‌طور كامل حذف نشده و وارد اكوسيستم آبي می‌شود و به محیط‌زیست و سلامتي انسان آسيب ميزند. پسماند دارويي را می‌توان در سه دسته طبقه‌بندی نمود ۱: تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك، ۲ تركيبات دارويي فعال و ۳ تركيبات فعال غيردارويي.
تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك
تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك برای درمان سرطان مصرف میشوند. دو ترکيب مهم از اين گروه ايفوسفاميد و سيکلوفسفاميد هستند که در سال ۱۹۹۶ به ترتيب حدود ۴۰۰ و ۵۰۲ کيلوگرم در آلمان مصرف‌شده‌اند. البته مقادير مصرف عوامل مزبور بسيار کمتر از مقادير مصرف داروهايي مانند آنتیبيوتيکها )سالانه تقریباً ۴۰۰ تن در آلمان برای مقاصد پزشکی( و داروهاي مسکن است. در کشور آلمان ميانگين سالانه غلظت تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك در فاضلاب در حدود نانوگرم در ليتر و در آب‌های سطحی کمتر از يک نانوگرم در ليتر بوده است.،Kummerer. ۲۰۰۱ خواص سرطان‌زایی، جهش‌زایی و ژنوتوکسيک بسياري از اين مواد به اثبات رسيده است. با توجه به اينکه احتمال ورود تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك به محیط‌زیست وجود دارد، اين مواد را بايد در گروه داروهای خطرناک برای انسان‌ها و محیط‌زیست به‌حساب آورد. بنابراين بررسی‌های بيشتري بر روي تجمع و پيامدهاي آن‌ها به‌منظور تعيين پتانسيل خطر اين عوامل براي انسان و محیط‌زیست ضرورت دارد.
تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك، قابليت تجزیه‌پذیری بيولوژيکي پاييني دارند، بدين ترتيب انتظار می‌رود که اين مواد بدون تغيير از واحدهاي بيولوژيکي تصفيه فاضلاب عبور كنند. البته براي تعدادي از اين ترکيبات ازجمله ميتوکسانترون و اپيروبيسين امکان حذف از طريق جذب بر روي لجن فعال وجود دارد. تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك و آنتی‌بیوتیک‌ها اثرات سميت يکديگر را تشديد می‌نمایند که اين اثر سينرژيستي در فاضلاب نيز روي می‌دهد.
تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك هرگز نبايد به فاضلاب‌رو تخليه شوند. علاوه بر اين، بطري و ظروف خالي اين مواد دارويي نبايد در سينك متصل به فاضلاب‌رو شسته شود، اما منعي براي تخليه فضولات دفعي ) ادرار و مدفوع( بيماران تحت درمان با داروهاي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك به فاضلاب‌رو وجود ندارد. بهترين روش براي بي خطرسازي و دفع پسماند سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك زباله‌سوزی است.
تركيبات دارويي فعال
امروزه تجمع تركيبات دارويي فعال در محیط‌های آبي به‌عنوان يكي از مشکلات زیست‌محیطی مطرح‌شده است. بسياري از فرآورده‌های دارويي كه در مراقبت‌های پزشكي استفاده میشوند، در بدن انسان به‌طور كامل حذف نمی‌گردند. اغلب آن‌ها كمي تغيير شكل يافته و برخي بدون تغيير با مولکول‌های قطبي مانند گلوكورونيدها ترکیب‌شده و دفع میشوند. اين پيوندها در طول تصفيه فاضلاب به‌راحتی شكسته شده و بدين ترتيب غلظت فرآورده‌های دارويي در فاضلاب افزايش می‌یابد. اين ترکيبات در طی فرايندهاي تصفيه فاضلاب نيز به‌طور کامل حذف نمی‌شوند و وارد آب‌های پذيرنده میشوند. در برخی از بررسی‌های انجام‌شده در اتريش، برزيل، كانادا، كرواسي، انگلستان، آلمان، يونان، ايتاليا، اسپانيا، سوئيس، هلند و ایالات‌متحده، بيش از هشتاد تركيب از فرآورده‌ها و متابوليتهاي دارويي در محیط‌زیست آبي شناسایی‌شده‌اند. چندين فرآورده دارويي فعال از گروه‌های دارويي مختلف در غلظت‌های بيش از يك ميكروگرم بر ليتر در نمونه‌های فاضلاب خام و تصفیه‌شده و همچنين در چندين نمونه از آب‌های سطحي كه در پایین‌دست محل تصفیه‌خانه فاضلاب قرار داشتند، يافت شده است. فرآورده‌های دارويي مانند اسيد كلوفيبري، كرمامازپين، پريميدون و… تحت شرايط ويژه قادرند به لایه‌های زيرين خاك نفوذ كنند، به‌طوری‌که اين مواد در چندين نمونه از آب‌های زيرزميني در آلمان رديابي شده‌اند. علاوه بر ايجاد اثرات سميت حاد و مزمن در انسان و ساير موجودات زنده، مشكل ديگر ناشي از ورود داروها به محیط‌زیست مربوط به انتشار آنتی‌بیوتیک‌ها در محيط می‌شود كه مقاومت باکتری‌ها را افزايش می‌دهد؛ اين اثر طي چندين سال گذشته بارها گزارش‌شده است.
تركيبات دارويي فعال و واکسن‌ها نبايد به فاضلاب‌رو تخليه شوند. بطري و ظروف خالي اين مواد دارويي نيز نبايد در سينك متصل به فاضلاب‌رو شسته شود.
تركيبات فعال غیر دارویی
مواد فعال غیر دارویی نظير محلول گلوكز، محلول نمكي، مايعات تغذیه‌ای و مکمل‌های غذايي خصوصيات خطرناك ندارند. در مقادير محدود )كمتر از يك ليتر( پسماند اين دسته مواد را می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه كرد.
بخش گندزدايي و استريليزاسيون
در بخش گندزدايي و استريليزاسيون، وسايل پزشكي آلوده پاکسازی و استريل میشوند. در اين بخش هم در فرايند استريليزاسيون و هم در فرايند گندزدايي، مايعات آلوده توليد می‌شود. اين مايعات آلوده حاوي مواد گندزدا، بافت‌ها و مايعات بدن و… است.
گندزدايي
گندزدايي تجهيزات پزشكي در اتاقك شستشو انجام می‌شود. فاضلاب اتاقك شستشو حاوي مواد شوينده است و pH و دماي بالايي دماي) حدود ۹۰ درجه سانتیگراد) دارد. توصيه می‌شود اين نوع فاضلاب، ابتدا از طريق قرار گرفتن در محيط يا اختلاط با آب شير خنك شده و سپس به فاضلاب‌رو تخليه شود.
استريليزاسيون
استريليزاسيون تجهيزات پزشكي با بخارآب در دماي بالا )روش اتوكلاو كردن( انجام می‌شود. بخارآب تولیدشده پس از ميعان به شكل جريان آبي ظاهر می‌شود. مقداري فاضلاب نيز در زمان شستشو و گندزدايي اتاقك استريليزاسيون توليد می‌شود. اين بخش از فاضلاب استريليزاسيون حاوي مواد پاک‌کننده و پراكسيدهيدروژن است. معمولاً مقدار فاضلاب تولیدشده در فرايند استريليزاسيون كم بوده و می‌توان آن را به فاضلاب‌رو تخليه نمود. توصيه می‌شود فاضلاب استريليزاسيون، ابتدا از طريق قرار گرفتن در محيط يا اختلاط با آب شير خنك شده و سپس به فاضلاب‌رو تخليه شود.
شستشوي چرخ‌دستی و سيني
در بخش استريليزاسيون چرخ‌دستی و سینی‌های حمل‌ونقل تجهيزات پزشكي آلوده نيز شستشو می‌شود. فاضلاب تولیدشده در شستشوي چرخ‌دستی و سینی‌های آلوده حاوي پاک‌کننده‌ها، مايعات و بافتهاي بدن است. معمولاً مقدار اين نوع فاضلاب نيز محدود بوده و تنها مشكل آن، pH و دماي بالاست. توصيه می‌شود اين نوع فاضلاب، ابتدا از طريق قرار گرفتن در محيط يا اختلاط با آب شير خنك شده و سپس به فاضلاب‌رو تخليه شود.
آندوسكوپي
پاکسازی تجهيزات پزشكي مورداستفاده در آندوسكوپي در چند مرحله شامل تميز كردن، گندزدايي، استريليزاسيون و شستشو انجام می‌شود. در فرايند پاکسازی مذكور، از پاک‌کننده‌های آنزيمي و دی‌اکسید کلر استفاده می‌شود. همچنين براي شستشوي تجهيزات آندوسكوپي، از آب یونیزه استفاده می‌شود كه براي توليد آن معمولاً روش‌های اسمز معكوس و تبادل يون بكار می‌رود. در بخشي از فرايند پاکسازی، برخي از تجهيزات آندوسكوپي با استفاده از اتوكلاو استريل میشوند. در بیشتر موارد، مواد شيميايي مصرفي در پاکسازی تجهيزات آندوسكوپي با مقدار قابل‌توجهی آب مخلوط شده و به ميزان كافي رقيق می‌شود. اختلاط فاضلاب بخش آندوسکوپی با ساير بخش‌ها، رقیق‌سازی مواد شيميايي مذكور را افزايش می‌دهد. بنابراين فاضلاب اين بخش را می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه كرد. توصيه می‌شود دماي فاضلاب مذكور پايش شده و در صورت نياز قبل از تخليه به فاضلاب‌رو خنك گردد.
دياليز كليوي
در برخي بيماران كليوي، دياليز به‌عنوان جايگزين كليه عمل می‌کند. در دستگاه دياليز، ناخالصی‌های آب جداسازي شده و جريان آبي آلوده توليد می‌شود. مراحل تصفيه آب در دستگاه دياليز شامل سختي گيري، جذب سطحي به‌وسیله ستون كربن فعال گرانوله، فيلتر گرانوله و اسمز معكوس است.
دستگاه‌های دياليز جديد داراي واحد اسمز معكوس دوگانه و شستشوي هفتگي مسير جريان آب با آب گرم با دماي بالاتر از ۹۰ درجه سانتیگراد براي جلوگيري از تشكيل بيوفيلم می‌باشند. فاضلاب دستگاه دياليز را می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه كرد.
فاضلاب مرحله شستشو
مرحله شستشو بعد از دياليز انجام می‌شود. در اين مرحله اسيدهاي ضعيف و رقيق ) براي مثال اسیدسیتریک( در دماي ۸۵ °C به چرخه آب واردشده و مسير جريان آب را شستشو می‌دهد و پس از خنک‌سازی از سيستم تخليه می‌شود. اين فاضلاب را نيز می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه نمود.
شستشوي معكوس و احياء
شستشوي معكوس و احياء واحدهاي تصفيه آب دستگاه دياليز، به‌ویژه واحد اسمز معكوس، فاضلابي با غلظت بالايي از آلاینده‌ها توليد می‌کند. فاضلاب تولیدشده در احياء سختي گير، pH نامناسبي ) اسيدي يا قليايي(دارد. مقدار فاضلاب تولیدشده در شستشوي معكوس و احياء واحدهاي تصفيه آب دستگاه دياليز نسبتاً كم است و می‌توان آن را به فاضلاب‌رو تخليه نمود، مشروط بر اينكه به تأسيسات جمع‌آوری فاضلاب آسيب وارد نكند و عملكرد تصفیه‌خانه فاضلاب را مختل ننمايد.
بخش‌های بيماران بستري و سرپايي
در بخش‌های بيماران بستري و سرپايي مقدار قابل‌توجهی فاضلاب در سرویس‌های بهداشتي و… توليد می‌شود. در ادامه برخي از آلاینده‌های ورودي به فاضلاب تولیدشده در بخش‌های بيماران بستري سرپایی موردبحث قرار می‌گیرد.
ژلهای ضدعفونی‌کننده
ژلهای ضدعفونی‌کننده به مقدار قابل‌توجهی در بیمارستان‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرند. در تركيب برخي از ژلهاي ضدعفونی‌کننده از سيكلوكسانها استفاده‌شده است. سيكلوكسانها به تجهيزات و تأسيسات تصفیه‌خانه فاضلاب آسيب می‌زنند. اگر اين ژل‌ها حاوي سيكلوكسانها نباشد، می‌توان آن‌ها را در فاضلاب‌رو شست.
مواد دارويي
مواد دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك و مواد دارويي فعال نبايد به فاضلاب‌رو تخليه شود. ظروف و بطری‌های مواد دارويي مذكور نيز نبايد در سينك متصل به فاضلاب‌رو شسته شود.
سردخانه
در بيمارستان، اجساد مردگان به سردخانه منتقل می‌شود. در سردخانه، اجساد مردگان تا زمان تحويل به بستگان در دماي پايين نگهداري می‌گردد. محيط سردخانه به‌طور دوره‌ای پاکسازی و گندزدايي می‌شود. همچنين بخش سردخانه مجهز به تجهيزات استريليزاسيون است. فاضلاب تولیدشده در بخش سردخانه شامل فاضلاب سيستم خنک‌سازی، فاضلاب شستشو و گندزدايي محيط سردخانه و فاضلاب تجهيزات استريليزاسيون می‌شود كه می‌توان آن‌ها را به فاضلاب‌رو تخليه نمود. در برخي از بیمارستان‌های آموزشي، جسد يا اعضاء بدن انسان را به‌منظور تشريح در فرمالدهيد، فنول، متانول و يا گليسيرين نگهداري می‌کنند. فاضلاب تولیدشده در سالن تشريح را در صورتي می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه نمود كه در فاضلاب‌روی اصلي بيمارستان غلظت فرمالدهيد و فنول به ترتيب بيشتر از ۱۰۰ mg و ۱۰ mg/L نشود.
تركيبات تباين پرتو
تركيبات تباين پرتو نظير سولفات باريوم نبايد به فاضلاب‌رو تخليه شوند، زيرا تشكيل رسوب داده و موجب گرفتگي لوله‌ها و اتصالات میشوند.
آشپزخانه و رستوران
فاضلاب آشپزخانه و رستوران بيمارستان حاوي روغن و چربي زيادي است كه ممكن است موجب گرفتگي فاضلاب‌رو شود. در كشور بريتانيا ساليانه ۲۰۰۰۰۰ مورد گرفتگي شبكه جمع‌آوری فاضلاب روي می‌دهد كه در ۷۵ درصد موارد، علت گرفتگي روغن و چربی است. بهترين اقدامات براي مديريت كيفيت فاضلاب آشپزخانه و رستوران بيمارستان به شرح زير است:
آموزش كاركنان آشپزخانه و رستوران: اين افراد بايد از خطرات و مشكلات تخليه بی‌رویه روغن و چربي و پسماند غذايي به فاضلاب‌رو آگاهي يابند و روش‌های كاهش تخليه روغن و چربي و پسماند غذايي به فاضلاب‌رو را فراگيرند.
جداسازي پسماند غذايي و روغن و چربي از ظروف غذاخوري و ظروف و وسايل آشپزخانه به‌صورت خشك و دفع آن‌ها در ظرف پسماند
طراحي و احداث چربي گير بر روي فاضلاب آشپزخانه و رستوران: پس از انجام اقدامات بالا، دفع روغن و چربي به فاضلاب‌رو بسيار کاهش‌یافته و احداث چربی گیر بر روي جريان فاضلاب تولیدشده می‌تواند تا حدود زيادي مانع از ايجاد گرفتگي در فاضلاب‌رو شود.
رختشوی‌خانه
يكي ديگر از مراكز توليد زباله در بيمارستان رختشوی‌خانه است. مهم‌ترین آلاينده فاضلاب
رختشوی‌خانه، مواد شوينده و پاک‌کننده است. فاضلاب رختشوی‌خانه را می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه نمود. [۱]
فاضلاب‌های بیمارستانی حاوی رادیواکتیو
فاضلاب‌های رادیواکتیو معمولاً به‌صورت زیر دسته‌بندی میشوند:
۱- حد پایین آلودگی برحسب میکروکوری در لیتر
۲- حد متوسط آلودگی برحسب میکروکوری در لیتر
۳- حد بالای آلودگی برحسب کوری در لیتر
ولی به‌هرحال دسته‌بندی ثابتی برای میزان غلظت ماده رادیواکتیو فاضلاب وجود ندارد.
موسسه اوک، ریچ ناسیونال لابوراتوری، استانداردهای زیر را توصیه می‌کند:
الف- فاضلاب با غلظت زیاد به میزان کوری بر گالن
ب- فاضلاب با غلظت کم به میزان میکروکوری بر گالن
موسسه هامفورد اتمیک، کمپانی جنرال الکتریک معیارهای دیگری را ارائه می‌دهد:
الف- حد بالا را بیشتر از ۱۰۰ میکروکوری در میلی‌لیتر
ب- حد متوسط را میکروکوری در میلی‌لیتر
ج- حد کم را کمتر از میکروکوری در میلی‌لیتر
دسته‌بندی اول تااندازه‌ای نامفهوم است چراکه سمیت اشعه و مقادیر تخلیه‌شده در فاکتورهای نسبتاً مهم دیگر با اصلاحات فوق تعریف نمی‌شود.
منابع فاضلاب رادیواکتیو فراوان‌اند، به دلیل امنیت بهداشتی، پساب فاضلاب رادیواکتیو باید به‌طور مداوم کنترل شود و ضوابط دقیقی در مورد مقدار مجاز تخلیه رعایت شود. فاضلاب رادیواکتیو معمولاً جدا از فاضلاب‌های غیر رادیواکتیو تصفیه میشوند. تجزیه و آنالیز فاضلاب‌های رادیواکتیو به دو علت انجام می‌گیرد:
الف- تعیین حد تابش و نوع و مقدار ماده رادیواکتیو موجود
ب- تعیین اثراتی که درنتیجه رها ساختن فاضلاب روی محیط خواهد گذاشت.
مورد اول در جوار منبع تخلیه انجام می‌گیرد. در مورد دوم که انجام آن مشکل‌تر است لازم است که نمونه‌برداری و آنالیز عناصر مختلف آبزی یعنی محیطی که فاضلاب در آنجا تخلیه‌شده است نیز انجام شود. در حالت دوم خصوصیات بیولوژیکی و فیزیولوژیکی رودخانه یا محل دریافت‌کننده قبل از تخلیه باید در نظر گرفته شود. نمونه‌های آب دریافت‌کننده، ماهی، فیتوپلانگتون و زئوپلانکتون، جلبک‌ها، گیاهان آبزی و رسوبات ته‌نشین شده و صدف ماهی‌ها باید جهت آنالیز رادیواکتیو جمع‌آوری گردد.
نتایج این تجزیه باید یک تصور کلی در مورد اثرات فاضلاب تخلیه‌شده پرتوزا را در محیط نشان دهد. دقت زیدی در تفسیر نتایج آنالیز انواع نمونه‌های مختلف لازم است. برنامه‌های نمونه‌گیری فاضلاب‌های رادیواکتیو مثل روش نمونه‌گیری سایر فاضلاب‌هاست. به‌هرحال نکاتی را در موقع نمونه‌گیری باید رعایت نمود تا از اتلاف ماده رادیواکتیو در اثر جذب به‌طرف نمونه جلوگیری شود. بعضی‌اوقات هم لازم است مواد عاملی یا عامل‌های Chekating به نمونه اضافه گردد تا ضایعات در اثر جذب دیواره ظرف نمونه به حداقل برسد. این موضوع به‌خصوص زمانی که مقدار نمونه ۱۲-۱۰ گرم یا کمتر است حائز اهمیت است.
تصفیه فاضلاب